Polityka wschodnia Piastów

Państwo polskie już od powstania w X wieku kontaktowało się ze wschodem Europy, korzystając z obecności wpływowego w tym czasie państwa – Rusi Kijowskiej. Pierwsze, nie do końca potwierdzone granice z tym państwem ukształtowały się jeszcze przed panowaniem Mieszka I. Według Galla Anonima, książęta z dynastii Piastów (zwłaszcza Leszek, włączyli do swojego państwa w Wielkopolsce także Małopolskę oraz Mazowsze, uzależnili także kraj Lędzian, obejmujący swoim zasięgiem Grody Czerwieńskie, jednak dokładny przebieg granic państwa pierwszych Piastów nie jest znany.

Mieszko I, który w swoich działań dążył przede wszystkim do stabilizacji z Cesarstwem Rzymskim i Czechami, niewiele interesował się swoim dziedzictwem na wschodzie. Świadczy o tym wyprawa ruska podjęta w 981 roku przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. Zajął on wtedy obszar Grodów Czerwieńskich wraz z Przemyślem. Wszystkie działania ruskiego władcy nie spotkały się ze zdecydowaną reakcją Mieszka, którego większość środków militarnych skoncentrowana była na zachodzie państwa polskiego.

Bolesław Chrobry, w przeciwieństwie do swojego ojca, był bardzo zaangażowany w politykę wschodnią. Nie zamierzał on jednak podbijać państwa ruskiego, a co najwyżej podporządkować je. Początkowo stosunki z Rusią Kijowską były poprawne. Bolesław wydał nawet swoją nieznaną z imienia córkę za mąż, za księcia turowskiego Świętopełka. Małżeństwo to doprowadziło jednak do interwencji Chrobrego w 1013 roku, ponieważ jego zięć został oskarżony o spiskowanie przeciwko własnemu ojcu, Włodzimierzowi Wielkiemu. Po śmierci Włodzimierza w 1015 r. Świętopełk na krótko objął tron kijowski, szybko jednak został wypędzony przez Jarosława. Dało to Chrobremu powód do kolejnej interwencji w 1018 roku. Wojska ruskie zostały rozbite w bitwie nad Bugiem, a Świętopełk został ponownie osadzony na tronie ruskim. Chrobry powracając z wyprawy, przyłączył do swojego państwa Grody Czerwieńskie. Sukcesy polskiego księcia były krótkotrwałe. Świętopełk został niedługo później obalony i zamordowany, a Grody Czerwieńskie stały się pretekstem do ataku na państwo polskie po śmierci Bolesława. Ponadto, wyprawa na Kijów przebiegła w bardzo brutalny sposób. Rabowano i palono wsie, nie oszczędzając nawet kościołów. W Kijowie Chrobry uczynił Przecławę, siostrę Jarosława Mądrego swoją nałożnicą, co jeszcze bardziej zaogniło wzajemne relacje. Ponadto, polskie społeczeństwo także było niezadowolone z powodu rosnących świadczeń na rzecz polskiego władcy, stale zajętego wojnami. Skutki tej ekspansji będą widoczne wkrótce po jego śmierci.

Rządy Mieszka II miały być kontynuacją ekspansywnej polityki jego ojca. W momencie objęcia urzędu króla przez Mieszka (rok 1025), w granicach państwa polskiego znajdowała się większość ziem zajętych przez Chrobrego, w tym Grody Czerwieńskie. Szybko problemem polskiego władcy stały się roszczenia do tronu polskiego ze strony braci Mieszka II, czyli Bezpryma i Ottona. Wygnanie obydwóch braci z kraju spowodowało, że zaczęli oni szukać pomocy u nieprzyjaznych Polsce sąsiadów – Cesarstwu Rzymskiemu i Rusi Kijowskiej. Porozumienie władców tych państwo doprowadziło w 1031 roku do ich wspólnego ataku na Polskę. Mieszko II utracił w ten sposób wszystkie ziemie, które zdobył jego ojciec, a niedługo później sam został zmuszony do podziału władzy. Umierając w 1034 roku, zostawił państwo polskie w stanie wewnętrznego zamętu. Sojusz cesarza rzymskiego Konrada II i księcia ruskiego Jarosława Mądrego pokazał po raz pierwszy (i nie ostatni), że państwo polskie może być zagrożone z dwóch stron, co za kilkaset lat stało się faktem.

Po śmierci Mieszka II kraj został postawiony w stan anarchii za sprawą buntu ludowego, tak zwanej reakcji pogańskiej, której kulminacja przypada na rok 1038. W tym samym czasie czeski książę Brzetysław najechał państwo polskie i przyłączył Śląsk. Wewnętrzne rozruchy sprawiły, że władcy sąsiednich państw, Rusi Kijowskiej i Cesarstwa Rzymskiego, zaczęli niepokoić się, że powstanie obejmie także tereny ich państw. Zaoferowali pomoc prawowitemu następcy tronu, Kazimierzowi (późniejszemu Odnowicielowi) w odbudowie państwa. Udział wojsk ruskich w tych wydarzeniach jest nieoceniona, ponieważ pomogły one odzyskać kontrolę nad większością ziem, zwłaszcza Mazowszem zajętym przez samozwańczego możnowładcę, Miecława. Ostatecznie Mazowsze poddało się Kazimierzowi w 1047 roku, a Miecław zginął w walce. Jarosław Mądry wydał także za mąż, za Kazimierza swoją przyrodnią siostrę, Dobroniegę. Paradoksalnie, te same siły które zdecydowały o upadku państwa polskiego w latach 30. XI wieku, pomogły je ponownie zjednoczyć.

Syn Kazimierza Odnowiciela, Bolesław Śmiały, nawiązał do polityki wschodniej swojego pradziadka i imiennika, Bolesława Chrobrego, podejmując wyprawy na Ruś, która po śmierci Jarosława Mądrego została osłabiona walkami o władzę pomiędzy jego licznymi synami. Bolesław dwukrotnie – w latach 1069 i 1077 podejmował wyprawy na Kijów, obsadzając na tronie swojego wuja Izjasława. W zamian Rusini mieli wesprzeć Bolesława w razie ataku wojsk niemieckich na państwo polskie, a także przyjąć neutralną postawę w konflikcie Polski z Cesarstwem Rzymskim. Zagraniczne wyprawy Bolesława na Węgry i Ruś okazały się jednak zgubne dla niego. Pod jego nieobecność doszło w do zawiązania spisku i późniejszego wygnania polskiego króla z kraju.

Kolejnym okresem, w trakcie którego nawiązano silne relację z ziemiami ruskimi, była walka o władzę między Bolesławem Krzywoustym, a jego bratem Zbigniewem. Zbigniew w trakcie tego konfliktu korzystał z pomocy Pomorzan i Czechów, Krzywousty zaś oparł się na Węgrach i Rusinach, nawiązując tym samym do politycznych tradycji Bolesław Śmiałego. Sojusz z Rusią został przypieczętowany w 1103 roku małżeństwem, polskiego księcia ze Zbysławą, córką księcia kijowskiego Świętopełka II. Z kolei Bolesław wydał swoją nieznaną z imienia przyrodnią siostrę za księcia wołyńskiego, Jarosława. Dzięki temu Krzywousty uzyskał wsparcie ze strony ruskich posiłków, co ostatecznie przeważyło szalę zwycięstwa na jego korzyść. W okresie swojego samodzielnego panowania, Bolesław Krzywousty tylko raz, w latach 1120-1123 podjął interwencję na ziemiach ruskich, przywracając na tron wołyński wypędzonego wcześniej księcia Jarosława.

W okresie rozbicia dzielnicowego polscy książęta często korzystali z pomocy z wojsk ruskich, nierzadko odwdzięczając się swoim wschodnim sprzymierzeńcom. Już w 1142 Władysław Wygnaniec zawarł sojusz z księciem kijowskim Wsiewołodem Mścisławicem, skierowany przeciwko swoim młodszym braciom. Został on przypieczętowany małżeństwem Bolesława Wysokiego ze Zwinisławą, która była córką kijowskiego władcy. Rusini jeszcze w tym samym roku spustoszyli należące do Bolesława Kędzierzawego Mazowsze. W zamian za pomoc książę kijowski otrzymał czasowo we władanie ziemię wizneńską (1145 r.).

Następnym polskim księciem kontaktującym się z Rusinami był Kazimierz Sprawiedliwy. W 1178 r. wydał on swoją córkę za Wsiewołoda Czermnego, księcia kijowskiego. 2 lata później wspomagał księcia drohiczyńsko-brzeskiego, Światosława Mścisławicza w walkach o Brześć. Dzięki temu polscy książęta opanowali na kilkadziesiąt lat ruski gród Drohiczyn. Działaniom tym jednak sprzeciwiali się Henryk Kietlicz i Mieszko Stary, którym rosnący prestiż Kazimierza był nie na rękę i mógł osłabić ich władzę. Opanowali oni pod nieobecność Kazimierza w 1191 roku Kraków, jednak na wieść o powrocie polskiego księcia z posiłkami ruskimi, wycofali się ze stolicy.

Przyjazne dotąd relację między księstwami ruskimi a Polską, pogorszyły się w 1205 roku. Z niejasnych przyczyn książę halicki i kijowski Roman najechał ziemie polskie. Wojska Leszka Białego i jego brata Konrada Mazowieckiego pokonały wojska ruskie w krwawej bitwie pod Zawichostem. Książę Roman zginął w walce. Nie był to jednak jedyny konflikt między dwoma państwami. W latach trzydziestych XIII wieku rozpoczęła się akcja, której celem było szerzenie katolicyzmu na Rusi Halickiej w zamian za udzielenie jej poparcia przez papiestwo i Polskę w sporze z Węgrami, coraz częściej zgłaszającymi roszczenia do tej części Rusi. Akcję popierał Konrad Mazowiecki, ale nieporozumienia z księciem włodzimierskim Danielem doprowadziły do zajęcia przez tego ostatniego ważnego grodu, Drohiczyna.

W 1280 roku wojska księcia halickiego Lwa, wspomagane przez Tatatrów i Jaćwingów zaatakowały Małopolskę, opanowaną wcześniej przez Leszka Czarnego. Oddziały ruskie zostały pokonane w bitwie pod Goślicami, a Leszek zorganizował wyprawę łupieżczą, która dotarła aż do Kijowa. Dwa lata później Leszek Czarny odparł najazd Jaćwingów na ziemię lubelską i rozbił ich wojska nad rzeką Narwią. Tym samym był to początek upadku tego pogańskiego plemienia. Jednocześnie oznacza to koniec aktywności polskich książąt na wschodzie aż do panowania Władysława Łokietka w zjednoczonej Polsce.

Odrodzone na przełomie XIII i XIV wieku państwo polskie znalazło się w niebezpiecznym położeniu. Zagrożone agresją ze strony Krzyżaków, Czechów i Niemców, musiało opierać się na sojuszach, zarówno z zaufanym sprzymierzeńcem, jakim były Węgry, jak i z zyskującą na znaczeniu Litwą. Władysław Łokietek nie mógł jednak liczyć na pomoc Rusinów, będących na początku XIV wieku w szczytowym okresie rozbicia dzielnicowego. Piastowski władca chętnie wykorzystywał pomoc Litwinów, którzy po raz pierwszy wsparli go w 1305 roku, dokonując dywersyjnego najazdu na Polskę. Działali więc na niekorzyść czeskich Przemyślidów, a na rzecz Łokietka. Z litewskiej siły militarnej skorzystano także w 1326 roku, w czasie najazdu na Brandenburgię. Łokietek musiał w zamian wspomóc Litwinów atakiem na państwo krzyżackie, gdy kilka lat później ich ziemie najechali Krzyżacy. Problemem piastowskiego władcy stało się potępienie go przez papieża i większość władców z zachodniej Europy, którzy oskarżali polskiego króla o kontakty z poganami. Sojusz z Litwą przyniósł jednak korzyść dla syna Władysława, Kazimierza, który poślubił w 1325 roku litewską księżniczkę Aldonę, która przyjęła imię Anna.
Oprócz sojuszu z Litwą, Łokietek był zainteresowany sytuacją na Rusi Halickiej, gdzie w 1323 roku zmarł ostatni przedstawiciel tamtejszej linii Rurykowiczów. Pomagając obsadzić tron w Haliczu mazowieckiemu księciu, Bolesławowi Trojdenowiczowi (po objęciu rządów przyjął imię Jerzy), wypracował podstawę do zajęcia Rusi Halickiej przez swojego syna, Kazimierza Wielkiego.

Ostatni piastowski władca bardzo skorzystał z aktywnej polityki wschodniej swojego ojca. Po otruciu Jerzego Trojdenowicza w 1340 r. Kazimierz miał prawo do roszczeń w stosunku do tronu halickiego, ponieważ Trojdenowicz przed swoją bezpotomną śmiercią uczynił go swoim następcą. Jeszcze w tym samym roku, przy wsparciu Węgrów, Kazimierz podjął wyprawę na Ruś Halicko-Włodzimierską. Zakończyła się ona podziałem tego państwa. Ruś Halicką zajął polski władca. Część włodzimierska przypadła synowi litewskiego księcia Giedymina, Lubartowi. Sukcesy wyprawy z 1340 roku okazały się nietrwałe ze względu na opór miejscowych bojarów ruskich, którzy byli wspierani przez koalicję litewsko-tatarską. W efekcie Kazimierz utracił kontrolę nad tym państwem. Ponowna wyprawa, podjęta w 1349 roku, przywróciła polskie zwierzchnictwo nad Rusią Halicką, na dodatek udało się zająć część włodzimierską, pozostawiając w rękach Lubarta jedynie Łuck. Litwini nie zrezygnowali z tronu w Haliczu, w latach 1355-1357 i 1365-1366 Kazimierz musiał walczyć o utrzymanie Rusi Halickiej w polskich rękach. Ostatecznie ten kraj został przy Polsce aż do rozbiorów. Litwini podjęli rok później wyprawę odwetową, przyłączając Wołyń. Jednocześnie Kazimierz Wielki podpisał układ z królem węgierskim Ludwikiem Wielkim, który zabezpieczał interesy węgierskie na Rusi (100 tys. florenów za wykup Rusi Halickiej przez Węgry, w razie posiadania syna przez Kazimierza, lub sukcesja andegaweńska Ludwika w Polsce za utrzymanie przynależności Rusi do Polski).
Za panowania Kazimierza Wielkiego obserwuje się stopniowy odwrót od ekspansji polskiej na zachód. Uzależnienie Śląska od Czech i utrata Pomorza oraz Ziemi Lubuskiej na rzecz margrabiów niemieckich i mistrzów krzyżackich zmusiła Polskę do przeniesienia ciężaru ekspansji terytorialnej na wschód. Władcy polscy po wymarciu dynastii Piastów podejmowali już tylko sporadyczne interwencje, mające na celu przyłączenie do Polski terenów utraconych w czasie rozbicia na dzielnice. Zajęcie Rusi Halickiej przez Kazimierza Wielkiego spowodowało zainteresowanie polskich możnowładców terenami ruskimi i litewskimi. Ekspansja na te tereny została rozpoczęta od unii polsko-litewskiej w Krewie, kończąc się dopiero w XVII wieku.

Bibliografia:

– „Dzieje Polski”. Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Topolskiego, wydawnictwo PWN, Warszawa 1981
– „Historia Powszechna. Tom II”, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1966
– „Poczet królów Polski i książąt polskich”, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1996.
– Jerzy Wyrawski, „Historia Polski do roku 1505”, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1982
– Andrzej Jureczko „Testament Krzywoustego”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1988
– Henryk Samsonowicz „Łokietkowe czasy”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989

One thought on “Polityka wschodnia Piastów

Comments are closed.