Pamięć historyczna jest niezwykle ważnym elementem tożsamości narodu, dlatego właściwie zawsze pewne wspólnoty odnoszą się do przeszłości w celu wzmocnienia więzi łączących jednostki. Zazwyczaj pamięć historyczna budowana jest na wydarzeniach stosunkowo niedawnych, ponieważ łatwiej jest wówczas utożsamić się poszczególnym członkom wspólnoty z osobami czy wydarzeniami z przeszłości. Obecnie w Polsce szczególnie ważnym elementem pamięci historycznej są przede wszystkim dwa ważne okresy w dziejach narodu polskiego: II wojna światowa oraz istniejąca przed jej wybuchem II Rzeczpospolita. Odwoływanie się do tych dwóch okresów jest w pewnym sensie naturalne, ponieważ wciąż żyją jeszcze osoby, które pamiętają II RP oraz II wojnę światową, przez co nam – współczesnym pokoleniom – łatwiej jest dotrzeć do wydarzeń z przeszłości je zrozumieć. Oczywiście nie sprawia to, że historia Korony Polskiej czy Rzeczypospolitej Obojga Narodów przestaje być ważna, aczkolwiek dla współczesnego człowieka zdecydowanie łatwiejsze do zrozumienia będzie przeszłość stosunkowo mu bliska. Tak jak obecnie przy tworzeniu tożsamości odwołuje się II RP, tak w czasach II RP odwoływano się do historii zaborów i polskich powstań.
Czasy II RP są obecnie często przywoływane w kontekście budowania tożsamości narodowej, choć okres ten obarczony jest swego rodzaju dualizmem, który opiera się w dużej mierze na podziałach politycznych istniejących w owych czasach między sanacją a endecją. Z tego względu czasy II RP przedstawia się z jednej strony pozytywnie (głównie przez zwolenników sanacji) jako ostateczne wyzwolenie się spod władzy zaborców i odzyskanie niepodległości, zaś z drugiej strony wskazuje się na socjalistyczne ciągoty władz sanacyjnych oraz totalitarne zapędy (głównie przez zwolenników endecji), które doprowadziły do ostatecznego upadku państwa polskiego. Bez względu na to, jak ostatecznie oceni się II RP nie ulega wątpliwości, że Polska uzyskała niepodległość po wielu latach zaborów, co bez względu na punkt widzenia ocenia się jednoznacznie pozytywnie. Ponadto nawet w przypadku negatywnej oceny II RP nie ulega wątpliwości, ze w historii odrodzonej polski pojawiało się wiele wybitnych postaci. Jedną z nich był właśnie generał Józef Haller.
Haller urodził się 13 sierpnia 1873 w okolicach Krakowa (gmina Skawina), jako trzecie z kolei dziecko ziemianina Henryka Hallera von Hallenburg i Olgi z Tretterów. Pochodził w prostej linii od Jana Hallera, księgarza i właściciela pierwszej w Polsce oficyny wydawniczej w XVI wieku, który pojawia się w licznych publikacjach naukowych (m.in. w ,,Bożym igrzysku” Normana Davies’a), a zatem Haller pochodził z doskonale znanego rodu ze znamienitymi tradycjami. Miał liczne rodzeństwo, z którym wychowywał się aż do 19. roku życia, dzięki czemu to właśnie dom rodzinny wywarł największy wpływ na jego osobowość i w konsekwencji jego dalsze losy. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie wskazuje się na znaczenie atmosfery religijności oraz patriotyzmu istniejącej w domu rodzinnym Hallera. Cała rodzina należała do Sodalicji Mariańskiej oraz do Trzeciego Zakonu Świeckiego Franciszkańskiego (tercjarzy), a więc przynależność religijna niewątpliwie nie była dla nich wyłącznie formalnością, lecz aktywnie angażowali się w życie duchowne. Tradycje patriotyczne także pielęgnowali przodkowie Józefa – ojciec Hallera brał udział w powstaniu styczniowym, dziadek ze strony matki był kapitanem Wojska Polskiego w dobie powstania listopadowego i kawalerem krzyża Virtuti Militari.
Józef Haller – edukacja
Józef Haller rozpoczął swoją edukację od gimnazjum niemieckiego we Lwowie, a następnie rozpoczął karierę wojskową wstępując do wojskowej Niższej Szkoły Realnej w Koszycach na Węgrzech, a następnie do Wyższej Szkoły Realnej w Hranicach. Po ich ukończeniu studiował na Akademii Technicznej w Wiedniu na wydziale artylerii. Swoje wykształcenie Haller oparł właściwie całkowicie na szkoleniu wojskowym, czemu podporządkowana została jego dalsza kariera. Po ukończeniu uczelni wyższej przyszły generał otrzymał stopień podporucznika i rozpoczął służbę w 11. pułku artylerii polowej we Lwowie. Należy przy tym zaznaczyć, że początek kariery Hallera wiązał się jeszcze z czasem zaborów, a zatem w tamtym czasie państwo polskie oficjalnie jeszcze nie istniało, zaś Józek faktycznie służył w armiach zaborczych. Nie umniejsza to jednak zasług Hallera – służba w armiach zaborczych nie oznacza bynajmniej braku patriotyzmu czy też działania na niekorzyść polski. Podobne perypetie przechodziło wielu polskich bohaterów, jak chociażby Romuald Traugutt, który początkowo służył w armii rosyjskiej (gdzie uzyskał stopień oficerski, a za zasługi w walkach na Węgrzech otrzymał Order św. Anny), zaś skończył jako dyktator powstania styczniowego, choć de facto nie popierał zbrojnej walki o wyzwolenie Polski spod zaborów.
Generał Józef Haller – patriota
Zresztą w przypadku Hallera trudno jest mówić o braku patriotyzmu, skoro nawet w służbie zaborcom robił wszystko, aby przywrócić polskość w wojsku – zaczął od pozbywania się zdemoralizowanych oficerów oraz wdrażania do wojskowej nomenklatury języka polskiego (co zresztą dopuszczały austriackie przepisy). Nie ma w każdym razie pewności, kiedy ostatecznie zakończył ten etap swojego życia oraz w wyniku jakich okoliczności. W literaturze przedmiotu istnieje w tym zakresie spór – niektóre źródła podają datę 1907 roku jako moment przejścia Hallera do rezerwy, inne zaś o przejściu na emeryturę w 1912 roku. Nie istnieją żadne materiały źródłowe, które rozjaśniałyby tę kwestię, dlatego badacze skazani są na domysły. Nieznana jest zatem tym bardziej przyczyna odejścia Józefa z wojska i w tym wypadku trudno jest ustalić jakąkolwiek prawdopodobną wersję wydarzeń. Nie ma także zgodności pośród autorów w zakresie służby Hallera, tj. tego, jakiego konkretnie stopnia się dosłużył i kiedy faktycznie awansował .
Najprawdopodobniej decyzja o wystąpieniu z wojska oraz oddaniu się pracy społecznej wynikała z patriotycznego wychowania Hallera. Możliwe, ze Józef nie chciał dalej służyć w zaborczych wojskach, lecz starał się zrobić coś więcej dla ojczyzny i narodu. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że Haller odegrał bardzo ważną rolę w tworzenia polskiego harcerstwa, w ramach którego rekrutowano ochotników do Drużyn Sokolich i Drużyn Bartoszowych. Faktyczna kariera Hallera zaczęła się właśnie w wyniku połączenia działalności społecznej z działalnością wojskową, co początkowo wiązało się z organizowaniem grup paramilitarnych, a dalej z organizowaniem Legionów Polskich po wybuchu I wojny światowej. Józef Haller objął dowództwo nad żołnierzami, którzy chcieli kontynuować walkę z Rosją w Legionach Polskich. Po przeformowaniu i uzupełnieniu szeregów nowymi ochotnikami objął stanowisko dowódcy 3. Pułku Legionów .
Józef Haller i wojsko
Haller doskonale znał się na sprawach wojskowych (posiadał w końcu wyłącznie wojskowe wykształcenie i niemałe doświadczenie w tym zakresie), dlatego też nie było niczym zaskakującym, iż w trudnych czasach I wojny światowej bardzo szybko zyskał rozgłos, jednakże dla Polaków wojna miała specyficzny charakter, ponieważ prowadzono ją w sytuacji braku własnych struktur państwowych. Konflikt miał zatem w dużej mierze charakter polityczny i oficjalni wojskowi musieli podejmować polityczne decyzje, ponieważ nie istniała osobna polska klasa polityczna (sformowana w ramach administracyjnych struktur), która mogłaby to czynić. Początkowo Haller określał się jako narodowego-demokratę, jednakże ze względu na zmiany polityczne postanowił ostatecznie zachować neutralność .
I wojna światowa doprowadziła do odbudowy państwa polskiego. Generał Józef Haller, w trudnych początkach odradzającego się państwa polskiego, by dać przykład potrzeby jedności narodu polskiego, podporządkował się Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa Polskiego, Józefowi Piłsudskiemu, i był lojalny w stosunku do niego, mimo że miał predyspozycje, by sam stał się Naczelnym Wodzem Wojska Polskiego w Polsce. Ostatecznie nie mogło obejść się bez zaangażowania politycznego, aczkolwiek Haller robił to z zachowaniem dużej dozy ostrożności – nie występował przeciwko Piłsudskiemu i nie próbował w żaden sposób zdobyć stanowiska Wodza Naczelnego, choć niewątpliwie popularnością dorównywał marszałkowi albo nawet go przewyższał. Dzięki temu mógł angażować się w politykę międzynarodową (co dzięki popularności Błękitnej Armii dawało mu spore możliwości), a także wewnętrzną. Wspierał między innymi plebiscyt na Śląsku.
Odznaczenie generała Józefa Hallera
Po zwycięstwie 18 sierpnia 1920 roku odbyła się uroczystość na rynku w Radzyminie koło Warszawy. Haller odznaczył zasłużonych żołnierzy i oficerów orderem Virtuti Militari, a także sam został odznaczony przez Aleksandra Kakowskiego medalem Joanny D’Arc, przyznanym mu przez papieża Benedykta XV, jako wyraz uznania za jego wielkie zasługi dla wygrania Bitwy Warszawskiej. Haller był wszędzie entuzjastycznie witany, bardziej nawet niż Józef Piłsudski, co miało budzić zazdrość Naczelnika Państwa i musiało prowadzić do konfliktu. Różniły ich zresztą także poglądy polityczne. W latach 1936-1939 Haller był jednym z organizatorów i przywódców opozycyjnego wobec sanacji Frontu Morges .
Po wybuchu II wojny światowej generał Haller został zmuszony do opuszczenia Polski oraz przedostał się przez Rumunię na Zachód (najpierw do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii), a następnie zajął stanowisko przy biurze Władysława Sikorskiego. Powierzono mu zadanie odkrycia prawdy na temat klęski wrześniowej i wskazania winnych, aczkolwiek Haller nie wywiązał się z powierzonych mu zadań, by nie wskazywać winnych i nie rozbijać jedności narodu polskiego. Ci, którzy przyczynili się do tej klęski, chcieli naprawić swoje błędy i włączali się bardzo aktywnie w działania przeciwko okupantom – Niemcom Hitlera i Rosjanom Stalina.
Podsumowując należy zwrócić uwagę na fakt, iż historia generała Józefa Hallera bardzo przypomina historię generała Józefa Piłsudskiego – obaj zdobyli rozgłos, sławę i wpływy dzięki działaniom podjętym podczas I wojny światowej w ramach Legionów Polskich. Różnica polega przede wszystkim na tym, że Piłsudski postanowił natychmiast wykorzystać swoje zdolności do uczynienia ściśle konkretnych kroków politycznych. Haller nie posiadał mniejszej władzy – jego Błękitna Armia liczyła ponad 60 tys. żołnierzy, była zdecydowanie lepiej wyposażona niż żołnierzy służący na wschodzie, zaś dzięki działaniom podejmowanym z Francji Haller zyskał kontakty na arenie międzynarodowej. O jego wielkości świadczy przede wszystkim fakt, iż nie podjął się walki politycznej z Piłsudskim, lecz poprzestał właściwie wyłącznie na działaniach w celu rozwoju armii. Gdyby generał podjął decyzję o podjęciu walki politycznej z obozem Piłsudskiego zjednoczenie Polski mogłyby w ogóle nie nastąpić, ponieważ oba obozy zajęte byłyby zwalczaniem siebie nawzajem. Faktycznie zatem Haller przyczynił się znacznie do zjednoczenia Polski i odzyskania niepodległości – nie tylko tym, jakie działania podjął, ale także tym, jakich zaniechał.