W dzisiejszej Rosji wiele osób, głównie tych starej daty z sentymentem wspomina okres rządów stalinowskich. Do dziś sowiecki dyktator uważany jest za najpopularniejszą i najważniejszą postać w rosyjskiej historii. W gruzińskim mieście Gori nadal funkcjonuje muzeum poświęcone Stalinowi
Przez historyków jednak, postrzegany jest jako jeden z największych tyranów w dziejach ludzkości, ludobójcę odpowiedzialnego za śmierć co najmniej 20 mln ludzi. Swoją polityką przyczynił się do wybuchu II Wojny Światowej. Przyjrzyjmy się bliżej historii ZSRR okresu stalinowskiego.
Dojście do władzy
W roku 1922 Józef Stalin, gruziński rewolucjonista objął urząd sekretarza generalnego Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików). Stalin swoje nowe stanowisko wykorzystywał do powiększania swej władzy. Również w 1922 roku został przewodniczącym sekretariatu partii bolszewickiej. Już wtedy obsadzał on ważniejsze urzędy swoimi zaufanymi ludźmi.
21 stycznia 1924 roku zmarł twórca państwa sowieckiego i lider partii bolszewickiej – Włodzimierz Lenin. Wydarzenie to doprowadziło do walki o władzę w partii między Lwem Trockim, uważanym za następce Lenina oraz Józefem Stalinem. Trocki usilnie próbował walczyć z rozrostem biurokracji, zwracał on także uwagę na upadek wewnątrzpartyjnych procedur demokratycznych oraz degenerację idei rewolucyjnej. W swoich licznych artykułach prasowych jako głównego winnego tego stanu rzeczy wskazywał Stalina. Problemem dla Stalina był także testament Lenina, w którym lider rewolucji wskazywał m. in. na jego nadmierną brutalność. Dlatego też Stalin zabronił publikacji treści testamentu.
Stalin w celu pozbycia się rywala zawarł sojusz z dawnymi współpracownikami Lenina – Grigorijem Zinowjewem oraz Lwem Kamieniewem, obu jednak szybko odsunął a w roku 1936 zamordował. Główny cel Stalina został osiągnięty – 7 listopada 1927 Trocki został usunięty z partii bolszewickiej a w 1929 pozbawiono go obywatelstwa i wygnano z kraju.
Proces stalinizacji ZSRR
Likwidacja Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP) oraz rozpoczęcie procesu kolektywizacji rolnictwa były pierwszymi krokami Stalina w budowie prawdziwego komunizmu.
Początkowo jednak Józef Stalin postawił na umiarkowaną politykę gospodarczą co pozwoliło na zwiększenie produkcji przemysłowej oraz rolnej. Politykę tę forsowali działacze, z którymi Stalin zawarł sojusz po upadku Trockiego – Nikołaj Bucharin, główny ideolog NEPu, Michaił Tomski oraz Aleksiej Rykow.
W 1929 zerwał ze swoimi współpracownikami, a w ich miejsce wprowadził swoich zwolenników, popierających jego wizję państwa. Rozpoczęto wdrażanie kolektywizacji rolnictwa oraz proces uprzemysłowienia ZSRR.
Kolektywizacja
Kolektywizacja rolnictwa jest dzisiaj uważana, za jeden z najbardziej krwawych elementów stalinowskiej polityki. Proces ten polegał na tworzeniu spółdzielni rolniczych, tzw. kołchozów, nie rzadko przy użyciu siły. Wynikiem kolektywizacji było zesłanie 2 milionów chłopów do obozów zwanych łagrami.
Z kolektywizacją połączona była akcja likwidowania kułaków, czyli bardziej zamożnych chłopów. Przymusowe rekwirowanie dóbr doprowadziło do ukrywania przez chłopów zboża i innych produktów. Stalin do walki z tym procederem powołał specjalne brygady, które zajmowały się wyszukiwaniem ukrytych dóbr i nakładaniem kar na chłopów (za zerwanie pięciu kłosów z pól groziła kara śmierci). W latach 1932-1933 ponad 125 tys. osób aresztowano, a ponad 5 tysięcy otrzymało karę śmierci.
Skutki kolektywizacji – wielki głód na Ukrainie
Sprzeciw mieszkańców ukraińskich wsi wobec kolektywizacji rolnictwa spowodował ostrą reakcję Stalina i władz ZSRR.
Z powodu decyzji Biura Politycznego KC Komunistycznej partii Ukrainy o zakazie wywozu zboża na zasiewy z kołchozów doszło do interwencji Łazara Kaganowicza. Wywieziono wszystkie rezerwy zboża, a tych którzy się sprzeciwili stawiano pod sądem.
Doszło do migracji ludności wsi, więc władze ZSRR wprowadziły paszporty wewnętrzne, by zatrzymać ten proceder. Karą za opuszczenie miejsca zamieszkania bez paszportu było zesłanie do łagru. Mimo tego dochodziło do nielegalnego przedostawania się do miast.
W wyniku Wielkiego Głodu zmarło na Ukrainie około 3 mln osób. Z powodu głodu dochodziło nawet do aktów kanibalizmu.
Zwalczanie religii i rusyfikacja
Poprzez propagowanie ateizmu (głównie za pomocą organizacji takich jak Związek Wojujących Bezbożników), Stalin zmierzał do usunięcia religii z życia obywateli ZSRR. Konsekwentnie niszczono wszelkie obiekty sakralne i przedmioty kultu religijnego, a duchownych pozbawiano praw obywatelskich i aresztowano.
Oprócz zwalczania religii, w okresie stalinowskim prowadzono politykę rusyfikacji. Głównym alfabetem stała się cyrylica, a inne języki, jeszcze do niedawna promowane były likwidowane. Celem tych działań było zintegrowanie ludności państwa.
Uprzemysłowienie ZSRR
Stalin rozbudowywał przemysłowy potencjał Związku Radzieckiego poprzez plany pięcioletnie. Poprzez propagandę zachęcano ludzi do wzmożonej pracy, tępiono natomiast tych, którzy pracowali mało efektywnie. Pierwsze plany pięcioletnie okazały się sukcesem i poziom uprzemysłowienia kraju znacznie się podniósł. Gospodarka ZSRR była jednak ukierunkowana na przemysł ciężki, na rozwój tych gałęzi, które miały duże znaczenie militarne przez co poziom życia nadal był niski (zasoby były marnotrawione).
Działania Stalina doprowadziły do przemiany ZSRR w państwo uprzemysłowione.
Kult Stalina i stalinowski terror
Stalin kreował sam siebie na największego spośród bolszewików, wzorowego komunistę i prawdziwego wodza. W okresie jego rządów wiele miast w ZSRR nosiło jego imię, np. Carycyn zmieniono na Stalingrad. Imię Stalina nosiły również zakłady produkcyjne. Propaganda sowiecka pokazywała Stalina jako nadczłowieka. Wielu artystów tworzyło dzieła na jego temat.
W tym samym czasie Stalin sukcesywnie likwidował przeciwników swojej władzy oraz ludzi podejrzanych o choćby najmniejszą wrogość. Kulminacją tych działań była tzw. Wielka Czystka. Zamordowano wielu działaczy partyjnych z okresu rewolucji październikowej, oficerów Armii Czerwonej, a w końcu również funkcjonariuszy NKWD.
Stalin poprzez NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) pozbywał się przeciwników politycznych. Na ponad 400 listach osób do wymordowania znajduje się podpis dyktatora. W wyniku Wielkiej Czystki życie straciło ponad milion osób należących do partii. Przede wszystkim ofiarami masowych mordów byli jednak zwykli obywatele.
Preludium do II Wojny Światowej
Z powodu wrogiego nastawienia faszystów do ideologii komunizmu, mocarstwa zachodnie traktowały ZSRR jako sojusznika. Stalin nie krył jednak swoich ambicji dotyczących odzyskania terytoriów utraconych po I Wojnie Światowej. Właśnie w wyniku tych ambicji doszło do podpisania 23 sierpnia 1939 roku paktu Ribbentrop-Mołotow. Pakt ten określał strefy wpływów III Rzeszy i ZSRR – Stalin otrzymał wschodnie tereny Rzeczpospolitej, kraje bałtyckie, Finlandię (która jednak w czasie wojny zimowej 1940 roku obroniła niepodległość, a ZSRR otrzymał jedynie niewielkie fragmenty terytorium tego państwa) oraz rumuńską Besarabię. Podpisując pakt z Hitlerem, Stalin pośrednio doprowadził do wybuchu II Wojny Światowej.
Dyktator ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszniczych, dostarczając III Rzeszy materiałów potrzebnych do prowadzenia wojny w Europie.
Wielka wojna ojczyźniana
Chęć dalszego rozszerzania sowieckiej strefy wpływów wzbudziła obawy w hitlerowskich Niemczech, toteż Hitler razem ze swoim sztabem wojskowym rozpoczął przygotowania do ataku na ZSRR.
22 czerwca 1941 oddziały Wehrmachtu – sił zbrojnych nazistowskich Niemiec, wkroczyły na terytorium ZSRR rozpoczynając wojnę. Sztab Armii Czerwonej, przetrzebiony w wyniku Wielkiej Czystki nie był w stanie odpowiednio zareagować. Wojska stawiały niewielki opór lub nie stawiały żadnego oporu, w wyniku czego wojska niemieckie znalazły się blisko Moskwy. Sowietom udało się jednak obronić stolicę, a walki na terenie ZSRR toczyły się jeszcze przez 3 lata. Stalin na czas wojny zrezygnował z propagowania ideologii komunistycznej na rzecz podsycania patriotyzmu wśród obywateli ZSRR.
W Bitwie pod Stalingradem Rosjanom udało się zwyciężyć 6 armię generała Friedricha Paulusa. Armia Czerwona odzyskała inicjatywę na froncie i dzięki zwycięskiej bitwie na łuku kurskim zmusiła Wehrmacht do wycofania się z terenów ZSRR oraz okupowanej Polski.
Sukcesem zakończyła się także operacja berlińska, w wyniku której III Rzesza skapitulowała. Mimo licznych błędów Stalina, dzięki poświęceniu ludności ZSRR, umiejętnościom wojskowych i wsparciu materialnemu ze strony USA udało się pokonać Hitlera i obronić kraj. W wyniku wojny zginęło 10 mln rosyjskich żołnierzy
ZSRR po wojnie
Tereny wyzwolone przez Armię Czerwoną po wojnie znalazły się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Szybko władzę w tych krajach przejęli komuniści – powstał blok wschodni.
W okresie powojennym powrócono do polityki terroru, której ofiarami tym razem stali się Żydzi. Na polecenie Stalina zamordowano lidera Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego – Salomona Michoelsa. Sama organizacja została niedługo później rozwiązana, a jej członków aresztowano. Ostatnim etapem powojennego terroru był spisek kremlowskich lekarzy. Oskarżono ich o celowe niewłaściwe leczenie i spowodowanie śmierci członków partii.
Sam Stalin przyjmował po wojnie coraz więcej tytułów i orderów. Coraz bardziej widoczny był pogarszający się stan zdrowia dyktatora. Kolejna planowana czystka nie doszła do skutku w wyniku jego śmierci 5 marca 1953 roku. Oficjalna wersja mówiła, że doznał wylewu krwi do mózgu w swoim mieszkaniu.
Walkę o władzę po śmierci Józefa Stalina zwyciężył jego współpracownik Nikita Chruszczow, który 3 lata po śmierci wodza rozpoczął politykę destalinizacji.
Rządy Stalina w ZSRR cechował masowy, państwowy terror, a jego polityka gospodarcza, mimo wzmocnienia potencjału militarnego kraju i jego uprzemysłowienia, doprowadziła do klęski głodu i śmierci milionów istnień ludzkich.
Wielu badaczy podjęło się próby wyjaśnienia zachowań dyktatora. Wysoce prawdopodobne jest, że Stalin przejawiał cechy paranoika – nadmierną podejrzliwość, wrogość oraz urojenia. Mimo tych wszystkich okropieństw i zbrodni, Józef Stalin pozostaje nadal jedną z najciekawszych postaci rosyjskiej historii.