II wojna światowa przyniosła najbardziej gwałtowne i dramatyczne zmiany terytorialne w nowożytnej historii Europy. W ciągu zaledwie sześciu lat (1939-1945) mapa kontynentu była wielokrotnie przemalowywana, a granice państw przesuwane z bezprecedensową częstotliwością i skalą. Te geopolityczne transformacje nie były jedynie kwestią linii na mapach – za każdą zmianą terytorialną kryły się ludzkie tragedie, masowe przesiedlenia i głębokie przemiany społeczne. Dynamika tych zmian odzwierciedlała nie tylko militarne sukcesy i porażki walczących stron, ale również długofalowe ambicje mocarstw, które dążyły do fundamentalnego przekształcenia europejskiego porządku.
Europa w przeddzień wojny: mapa kontynentu w 1939 roku
Mapa Europy w 1939 roku była już rezultatem poważnych przemian, które nastąpiły po I wojnie światowej. Traktat wersalski z 1919 roku doprowadził do rozpadu imperiów i powstania nowych państw narodowych. Niemcy, choć pozbawione części terytoriów i obciążone reparacjami wojennymi, zachowały status mocarstwa europejskiego. W centrum Europy powstały lub odrodziły się państwa takie jak Polska, Czechosłowacja, Węgry, Austria i państwa bałtyckie.
Jednak już w latach 30. ten porządek zaczął się chwiać. Ekspansjonistyczna polityka nazistowskich Niemiec doprowadziła do pierwszych zmian terytorialnych jeszcze przed oficjalnym wybuchem wojny:
- W 1938 roku Anschluss Austrii włączył ten kraj do Trzeciej Rzeszy
- We wrześniu 1938 roku, na mocy układu monachijskiego, Niemcy anektowały Sudety – pograniczne tereny Czechosłowacji zamieszkane głównie przez ludność niemiecką
- W marcu 1939 roku Niemcy zajęły resztę Czech i Moraw, tworząc Protektorat, a Słowacja stała się formalnie niepodległym państwem satelickim Rzeszy
- Również w marcu 1939 roku Litwa została zmuszona do oddania Niemcom Okręgu Kłajpedy, strategicznego portu bałtyckiego
Te zmiany terytorialne, dokonane jeszcze przed oficjalnym wybuchem wojny, pokazywały determinację Hitlera do rewizji porządku wersalskiego i budowy niemieckiej hegemonii w Europie. Polityka „appeasementu” (ustępstw) prowadzona przez mocarstwa zachodnie jedynie ośmieliła nazistowskie Niemcy do dalszych roszczeń terytorialnych.
Podział Europy 1939-1941: okres sojuszu niemiecko-sowieckiego
Kluczowym elementem, który umożliwił Hitlerowi rozpoczęcie wojny, był pakt Ribbentrop-Mołotow podpisany 23 sierpnia 1939 roku. Ten niemiecko-sowiecki traktat o nieagresji zawierał tajny protokół dzielący Europę Wschodnią na strefy wpływów. Zgodnie z nim:
- Polska miała zostać podzielona między Niemcy a ZSRR wzdłuż linii rzek Narew, Wisła i San
- Litwa początkowo znalazła się w niemieckiej strefie wpływów, później została „przekazana” Sowietom
- Finlandia, Estonia i Łotwa znalazły się w sowieckiej strefie wpływów
- ZSRR uznał niemieckie roszczenia do Besarabii (należącej do Rumunii)
Po agresji Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku, która zapoczątkowała II wojnę światową, Związek Radziecki 17 września zaatakował Polskę od wschodu. W wyniku tej dwustronnej agresji Polska została podzielona – zachodnie tereny wcielono bezpośrednio do Rzeszy, część centralną przekształcono w Generalne Gubernatorstwo, a wschodnie ziemie zaanektował ZSRR, włączając je do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR.
Mapa Europy zmieniła się w ciągu kilku tygodni bardziej niż w ciągu całych dekad. Granice, które wydawały się utrwalone, znikały jedna po drugiej.
W następnych miesiącach ZSRR realizował swoją część paktu:
- W listopadzie 1939 roku zaatakował Finlandię, uzyskując po tzw. wojnie zimowej część Karelii i inne terytoria strategiczne
- W czerwcu 1940 roku zajął Litwę, Łotwę i Estonię, włączając je następnie do ZSRR jako republiki związkowe
- W tym samym miesiącu zmusił Rumunię do oddania Besarabii i północnej Bukowiny
Jednocześnie Niemcy kontynuowały ekspansję na zachodzie i północy Europy:
- W kwietniu 1940 roku zajęły Danię i Norwegię, zabezpieczając dostawy szwedzkiej rudy żelaza
- W maju i czerwcu 1940 roku podbiły Holandię, Belgię i Francję w błyskawicznej kampanii
- Północna i zachodnia Francja znalazła się pod bezpośrednią okupacją niemiecką, podczas gdy południowa część kraju funkcjonowała jako kolaboracyjne państwo Vichy z centrum w uzdrowiskowym mieście o tej samej nazwie
Apogeum ekspansji Osi: mapa Europy 1941-1942
22 czerwca 1941 roku Niemcy zaatakowały ZSRR, łamiąc pakt Ribbentrop-Mołotow. Operacja Barbarossa rozpoczęła nowy etap zmian terytorialnych w Europie. W ciągu kilku miesięcy niemieckie wojska zajęły ogromne obszary sowieckiego terytorium:
- Państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia)
- Białoruś z jej stolicą Mińskiem
- Większość Ukrainy, w tym Kijów i przemysłowy Donbas
- Znaczną część europejskiej Rosji, docierając do przedmieść Moskwy i Leningradu
Na Bałkanach, po ataku Włoch na Grecję w październiku 1940 roku i późniejszej niemieckiej interwencji na wiosnę 1941 roku, cały półwysep znalazł się pod kontrolą państw Osi. Jugosławia została podzielona między Niemcy, Włochy, Węgry i Bułgarię, a dodatkowo powstały marionetkowe państwa Chorwacji pod rządami ustaszów i okupowana Serbia.
Latem 1942 roku mapa Europy pod kontrolą Osi osiągnęła swój maksymalny zasięg:
- Niemcy kontrolowały bezpośrednio lub pośrednio terytoria od Atlantyku po Wołgę
- Na wschodzie front przebiegał od oblężonego Leningradu przez okolice Moskwy do Stalingradu i Kaukazu
- Jedynie Wielka Brytania, Szwecja, Szwajcaria, Portugalia, Hiszpania i Turcja pozostawały poza bezpośrednią kontrolą państw Osi
W tym okresie Niemcy przystąpiły do realizacji swoich długofalowych planów terytorialnych, w tym Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost), który zakładał germanizację wschodniej Europy poprzez masowe przesiedlenia, eksterminację ludności słowiańskiej i żydowskiej oraz kolonizację przez osadników niemieckich. Tereny okupowane zostały podzielone na różne jednostki administracyjne – od bezpośrednio wcielonych do Rzeszy po luźniej powiązane terytoria okupowane.
Odwrócenie sytuacji: zmiany terytorialne 1943-1944
Przełom w wojnie nastąpił na przełomie 1942 i 1943 roku. Klęska niemieckich wojsk pod Stalingradem w lutym 1943 roku zapoczątkowała systematyczne cofanie się frontu wschodniego. Równolegle, lądowanie aliantów na Sycylii w lipcu 1943 roku otworzyło front południowy w Europie.
W 1943 roku mapa Europy zaczęła się zmieniać na niekorzyść państw Osi:
- Armia Czerwona odzyskała Kaukaz, a następnie wyzwoliła znaczną część Ukrainy i Krym
- We Włoszech, po obaleniu Mussoliniego i kapitulacji Włoch we wrześniu 1943 roku, północna część kraju pozostała pod niemiecką okupacją, podczas gdy południe znalazło się pod kontrolą aliantów
- Alianci zaczęli zdobywać przewagę na Morzu Śródziemnym, stopniowo wypierając siły Osi
Rok 1944 przyniósł dramatyczne zmiany na mapie Europy:
- Lądowanie aliantów w Normandii 6 czerwca 1944 roku (D-Day) rozpoczęło wyzwalanie zachodniej Europy
- Armia Czerwona w ramach operacji Bagration wyzwoliła Białoruś i państwa bałtyckie
- Do końca roku wojska sowieckie wkroczyły do Polski, Rumunii, Bułgarii i Węgier
- W grudniu 1944 roku linia frontu przebiegała już przez terytorium Rzeszy na wschodzie i zbliżała się do jej granic na zachodzie
Konferencje międzynarodowe i planowanie powojennego porządku
Równolegle do zmian na frontach, przywódcy alianccy podczas konferencji w Teheranie (1943) i Jałcie (luty 1945) dyskutowali o powojennym kształcie Europy. Najważniejsze ustalenia dotyczyły:
- Przesunięcia granic Polski na zachód (utrata Kresów Wschodnich na rzecz ZSRR i uzyskanie tzw. Ziem Odzyskanych kosztem Niemiec)
- Podziału Niemiec na strefy okupacyjne kontrolowane przez cztery mocarstwa
- Uznania wpływów sowieckich w Europie Wschodniej
- Utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych jako następcy Ligi Narodów
Te decyzje, podejmowane jeszcze w trakcie działań wojennych, miały fundamentalne znaczenie dla kształtu powojennej mapy Europy i układu sił na następne dekady. Szczególnie istotne okazały się ustalenia dotyczące podziału stref wpływów, które stały się zalążkiem późniejszego podziału na blok wschodni i zachodni.
Finał wojny i nowy porządek: Europa w 1945 roku
W ostatnich miesiącach wojny (styczeń-maj 1945) alianci systematycznie zajmowali kolejne terytoria Trzeciej Rzeszy. Armia Czerwona parła na zachód przez Polskę i Niemcy, zdobywając Berlin, podczas gdy wojska amerykańskie, brytyjskie i francuskie posuwały się na wschód przez Francję, Belgię i zachodnie Niemcy.
8 maja 1945 roku (w ZSRR 9 maja) Niemcy skapitulowały bezwarunkowo, co oznaczało koniec wojny w Europie. Mapa kontynentu wyglądała zupełnie inaczej niż sześć lat wcześniej:
- Niemcy i Austria zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką
- Polska straciła Kresy Wschodnie na rzecz ZSRR, ale uzyskała tzw. Ziemie Odzyskane na zachodzie i północy (Pomorze Zachodnie, Dolny Śląsk, część Prus Wschodnich)
- Czechosłowacja została odtworzona, ale bez Rusi Zakarpackiej, którą przejął ZSRR
- Jugosławia została zjednoczona pod komunistycznymi rządami Josipa Broz Tito
- Włochy straciły kolonie i musiały oddać część terytoriów Jugosławii i Francji
- Finlandia utrzymała niepodległość, ale musiała oddać ZSRR dodatkowe terytoria i płacić reparacje wojenne
Mapa Europy po 1945 roku odzwierciedlała nie tylko wynik wojny, ale również początek nowego podziału kontynentu na dwa przeciwstawne bloki ideologiczne.
Na konferencji poczdamskiej (lipiec-sierpień 1945) alianci potwierdzili wcześniejsze ustalenia i zadecydowali o masowych przesiedleniach ludności, szczególnie Niemców z Europy Środkowo-Wschodniej. Te przymusowe migracje, obejmujące około 12-14 milionów ludzi, były jednym z największych przemieszczeń ludności w historii Europy. Niemcy byli wysiedlani z terenów przyznanych Polsce, Czechosłowacji i innym państwom, co doprowadziło do fundamentalnych zmian demograficznych w regionie.
Zmiany terytorialne II wojny światowej nie były jedynie kwestią przesuwania granic. Towarzyszyły im głębokie przemiany demograficzne, ekonomiczne i kulturowe. Zagłada europejskich Żydów, masowe przesiedlenia ludności i zniszczenia wojenne fundamentalnie zmieniły oblicze kontynentu. Wiele historycznych miast i regionów utraciło swój wielokulturowy charakter, a całe społeczności zniknęły lub zostały przemieszczone.
Nowy porządek terytorialny ustalony w 1945 roku przetrwał z niewielkimi zmianami aż do upadku komunizmu w Europie Wschodniej w latach 1989-1991. Mapa Europy z 1945 roku stała się podstawą powojennego ładu, który na ponad cztery dekady podzielił kontynent na dwa przeciwstawne bloki geopolityczne. Żelazna kurtyna, która zapadła między Europą Zachodnią a Wschodnią, była bezpośrednim rezultatem terytorialnych i politycznych decyzji podjętych w ostatnich latach wojny. Dopiero upadek Związku Radzieckiego i zjednoczenie Niemiec w 1990 roku przyniosły ostateczne zamknięcie geopolitycznych konsekwencji II wojny światowej i stworzyły możliwość budowy nowego, zjednoczonego europejskiego porządku.